Ἐλευθερίου Σιδέρη, Δρ Βιολογίας καὶ Ph.D. Γενετικῆς
«Ἡ βιολογικοποίηση τῆς Ἠθικῆς στὶς ἀπαρχὲς τοῦ 21ου αἰῶνα καὶ οἱ ἐπιπτώσεις της στὴν δημοκρατικὴ λειτουργικότητα τῆς Κοινωνίας»
Εἰσαγωγή
Ἡ φράση «Βιολογικοποίηση τῆς Ἠθικῆς» εἶναι παρμένη ἀπὸ ἐναρκτήριο ὁμιλία τῆς Καθηγήτριας τῆς Φιλοσοφίας τοῦ Massachusetts Institute of Technology (MIT) Adina Roscies [1], σὲ ἕνα Συνέδριο τοῦ 2002 στὸ Stanford University. Στὸ Συνέδριο αὐτὸ ὁριοθετήθηκε ἕνα πρωτόφαντο καὶ ἔκτοτε ἐκρηκτικῶς ἀναπτυσσόμενο διεπιστημονικὸ γνωστικὸ πεδίο: ἡ Νευροηθική (Neuroethics). Ἡ Νευροηθική, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴ Βιολογία καὶ τὴ Γενετικὴ τῆς δομῆς καὶ λειτουργίας τοῦ Ἐγκεφάλου (Νευροβιολογία-Neurobiology καὶ Νευρογενετική-Neurogenetics ἀντιστοίχως) διερευνᾷ τὸν συσχετισμὸ ἐξειδικευμένων νοητικῶν λειτουργιῶν (συμπεριλαμβανομένων ἠθικῶν συναισθημάτων, σκέψεων, βουλητικῶν ἀποφάσεων) μὲ τὴν παράλληλο ἐνεργοποίηση ἐξειδικευμένων τμημάτων τοῦ ἐγκεφάλου, δηλαδή, τοῦ βιολογικοῦ ὑποβάθρου τῶν νοητικῶν λειτουργιῶν. Στὴν ὁμιλία της, μὲ τίτλο «Νευροηθικὴ κατὰ τὴ Νέα Χιλιετηρίδα», ἡ Καθηγήτρια A. Roscies προσδιόρισε ὑπὸ μορφὴ δύο ἐρωτήσεων καὶ τὸ γνωστικὸ πεδίο τῆς ἐπιστήμης τῆς Νευροηθικῆς, ἀλλὰ καὶ τὶς σοβαρότατες γιὰ τὴν κοινωνία ἐπιπτώσεις του: «Πῶς ἡ αὐξανόμενη ἀντίληψη τοῦ ἐγκεφάλου ὡς προσδιοριστικῆς (ντετερμινιστικῆς) μηχανῆς θὰ ὑπονομεύσει τὶς ἔννοιες τῆς Ἐλευθερίας τῆς Βουλήσεως ἢ τῆς Ἠθικῆς Ὑπευθυνότητας;» «Ἡ Βιολογικοποίηση τῆς Ἠθικῆς θὰ ὑπονομεύσει τὴν ἀξία τῆς Ἠθικῆς;» Τὰ δύο αὐτὰ ἐρωτήματα ἔχουν προκαλέσει τὸν ἔντονο προβληματισμὸ τῆς ἀκαδημαϊκῆς κοινότητας, ὄχι μόνον στοὺς χώρους τῶν Βιοϊατρικῶν Ἐπιστημῶν, ἀλλὰ καὶ τῆς Φιλοσοφίας, ἀκόμη καὶ τῆς Νομικῆς/Συνταγματολογίας [2].
Ὁ συγγραφέας τοῦ κειμένου αὐτοῦ, θρησκευόμενος Βιολόγος-Γενετιστής, θὰ προσπαθήσει νὰ παρουσιάσει αὐτὸν τὸν ἔντονο προβληματισμὸ τῆς διεθνοῦς ἀκαδημαϊκῆς κοινότητας στὶς ἀπαρχὲς τοῦ 21ου αἰῶνα ἐπὶ θεμάτων συνδεομένων μὲ τὴν ἐμφάνιση (ἢ ἀνάδυση, ἢ δηλοποίηση) στὰ ἀνθρώπινα ὄντα, καὶ μόνον σὲ αὐτά, τῶν ἀλληλοσυνδεδεμένων ἐννοιῶν τῆς Ἠθικῆς καὶ τῆς Ἐλευθερίας τῆς Βουλήσεως. Ἐλευθερία Βουλήσεως χωρὶς Ἠθικὴ ὁδηγεῖ στὴν καταστροφὴ τῆς κοινωνίας, ὅπως τοὐλάχιστον τὴν ἐννοοῦμε στὶς Δυτικοευρωπαϊκοῦ τύπου Δημοκρατίες. Ἠθικὴ χωρὶς Ἐλευθερία Βουλήσεως στερεῖται ἐννοίας.
Ἡ ἐμφάνιση (ἢ ἀνάδυση, ἢ δηλοποίηση) στὰ ὄντα τοῦ εἴδους Ἄνθρωπος ὁ ἔμφρων, καὶ μόνον σὲ αὐτά, τῶν ἀλληλοσυνδεδεμένων ἐννοιῶν τῆς Ἠθικῆς καὶ τῆς Ἐλευθερίας τῆς Βουλήσεως ὀφείλεται στὴν ἐμφάνιση τοῦ Ἔναρθρου, ἀλλὰ κυρίως τοῦ Ἐνδιάθετου (Ἐσωτερικοῦ) λόγου [3]. Εἶναι τὸ Χάρισμα τοῦ λόγου τὸ ὁποῖο διαχωρίζει τὸν Ἄνθρωπο σαφῶς ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα ἔμβια ὄντα. Καὶ δὲν ὑπάρχει –κι οὔτε θὰ μποροῦσε ποτὲ νὰ ὑπάρξει– καμμία ἐπιστημονικὴ ἐπιχειρηματολογία, γιὰ νὰ ἀπορρίψει κανεὶς τὴ θέση ὅτι ἡ καταγωγὴ τοῦ λόγου δὲν εἶναι ἐπιστημονικῶς τυχαία, ἀλλὰ Χαρισματική, Προσχεδιασμένη ἀπὸ ἕνα Ἀνώτερο Ὂν σὲ ἐπίπεδο Νοήσεως καὶ Ὀντολογικῆς Ὑπάρξεως, ἀσύλληπτο γιὰ τὸν πεπερασμένο νοῦ τοῦ ἀνθρώπου. Γράφει σχετικῶς ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός: «… ὅμως ἐπὶ Θεοῦ, τί ἐστίν, εἰπεῖν ἀδύνατον κατ’ οὐσίαν. Ἄπειρον οὖν τὸ θεῖον καὶ ἀκατάληπτον» [4]. Ἡ ὕπαρξη τοῦ λόγου ἐπιτρέπει στὸν κάτοχό του, δηλαδὴ σὲ κάθε ἄτομο τοῦ εἴδους Ἄνθρωπος ὁ ἔμφρων, νὰ μεταδίδει στοὺς συντρόφους του, μὲ ἀπλησίαστη καὶ ἀκατανόητη ἀπὸ τὰ ἄλλα ζῷα ταχύτητα, μὲ μιὰ κωδικοποιημένη ἀλληλουχία λέξεων-συμβόλων, ἐμπειρίες-γνώσεις τῆς ζωῆς του, ἀνεξαρτήτως ἀπὸ τήν, ταὐτόχρονη ἢ μή, τέλεση τοῦ συγκεκριμένου γεγονότος ποὺ περιγράφεται καὶ μεταδίδεται. Ἐντεῦθεν, ἡ ὕπαρξη τοῦ λόγου ἐπιτρέπει στὸν ἄνθρωπο καὶ μόνον σ’ αὐτὸν τὴ γνώση τῆς διαχρονικῆς καὶ διακριτῆς ὑπάρξεως τοῦ ἑαυτοῦ του ἀπὸ τὰ ἄλλα ἔμβια ἢ ἄβια ὄντα, ὅ,τι δηλαδὴ καλοῦμε Συνειδητότητα (Consciousness) [5]. Εἶναι ἡ ὕπαρξή του ποὺ διαχωρίζει τὸν Ἄνθρωπο ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα ἔμβια ὄντα καὶ μεταβάλλει τὴν ἀγελαία μονάδα σὲ κοινωνικὸ πρόσωπο.
Ἡ αἴσθηση τῆς διαχρονικῆς ὑπάρξεώς του ἐπιτρέπει στὸν Ἄνθρωπο τὴ δυνατότητα προβολῆς στὸ μέλλον τῶν ἀποτελεσμάτων τῶν πράξεων τοῦ παρόντος καὶ ὁδηγεῖ στὴ δυνατότητα συλλήψεως τῶν ἐννοιῶν τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ κακοῦ, ἀλλὰ καὶ τῆς ζωῆς καὶ τοῦ θανάτου. Ἐννοιῶν ποὺ ἀποτελοῦν τοὺς βασικοὺς δομικοὺς λίθους τῆς Ἠθικῆς. Στὸν πρόγονό μας καὶ μόνον ἐμφανίσθηκε ἡ δυνατότητα νὰ ἀντιλαμβάνεται ὅτι κάθε του πράξη, στὸ παρελθὸν ἢ στὸ παρόν, ἔχει ἐπιπτώσεις στὸ μέλλον καὶ στὸ ἀπώτερο μέλλον, καλὲς ἢ κακές, τόσο γιὰ τὸν ἴδιο ὅσο καὶ γιὰ τὴ φυλή του. Αὐτὸ ὁδήγησε στὴν ἐμφάνιση (ἢ ἀνάδυση, ἢ δηλοποίηση) στὸν νοῦ τοῦ Ἀνθρώπου, καὶ μόνον τοῦ Ἀνθρώπου, τῆς Ἠθικῆς Συνειδήσεως (Conscience) [6], τῶν κανόνων γιὰ τὴ διάκριση τοῦ καλοῦ ἀπὸ τὸ κακὸ καὶ τῆς Ἠθικῆς ἐν γένει. Πῶς ὅμως ἐμφανίζεται, ἀναδύεται ἢ δηλοποιεῖται στὸν κάθε ἄνθρωπο ἡ συνδεδεμένη πρὸς τὴν Ἐλευθερία τῆς Βουλήσεως Ἠθικὴ Συνείδηση;
Ἱπποκράτης καὶ Πλάτων
Οἱ πρῶτες ἀπόπειρες ἐντοπισμοῦ τῆς ἕδρας τῆς ἀναδύσεως, ἐκδηλώσεως ἤ, ἴσως ἀκριβέστερα, δηλοποιήσεως τοῦ νοῦ ἢ τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου, δηλαδὴ ὅ,τι σήμερα ἀποκαλοῦμε στὴν ἐπιστήμη Νοητικὲς Λειτουργίες (Cognition Functions), ὅπως εἶναι τὰ συναισθήματα, οἱ σκέψεις καὶ οἱ βουλητικὲς ἀποφάσεις, ἔγιναν στὶς ἀκτὲς τοῦ Αἰγαίου Πελάγους πρὶν περίπου 2500 χρόνια. Ἐξάλλου, ἐκεῖ, στὶς ἀκτὲς τοῦ Αἰγαίου Πελάγους, πρωτοεμφανίσθηκε, πρὶν ἀπὸ περίπου 2500 χρόνια, καὶ ἡ Φιλοσοφία, ὡς λέξη, ἀλλά, πιὸ σημαντικό, καὶ ὡς ἔννοια. Ὁ φιλοσοφικὸς στοχασμὸς τῶν πολυπραγμόνων προγόνων μας ἄφησε, μεταξὺ ἄλλων, τὴ σφραγῖδά του καὶ στὴ διερεύνηση τῆς σχέσης τῶν νοητικῶν λειτουργιῶν (ὅ,τι συνήθως ὀνομάζουμε νοῦ) μὲ τὸ σῶμα, ἀρχικὰ ἀπὸ τὴν ἰατρικὴ σκοπιὰ καὶ ἀκολούθως ἀπὸ τὴ φιλοσοφική.
Στὸ κείμενο αὐτὸ θὰ ἀναφερθοῦν οἱ ἀπόψεις σχετικῶς μὲ τὸ θέμα μας δύο μόνον ἐπιφανῶν προγόνων μας, τῶν ὁποίων μάλιστα διασῴζονται αὐτούσιες οἱ θέσεις ἐπὶ τοῦ θέματος τῆς ἀναδύσεως, ἐκδηλώσεως ἤ, ἴσως ἀκριβέστερα, δηλοποιήσεως τῶν νοητικῶν λειτουργιῶν.
Γράφει ὁ Ἱπποκράτης (460-370 π.Χ.) στὸ σύγγραμμά του Περὶ ἱερῆς νούσου, ἀνασκευάζοντας τὴν ἐπικρατοῦσα τότε ἄποψη ὅτι ἡ ἐπιληψία εἶχε ὑπερβατικὴ αἰτιολογία: «… Καὶ τούτῳ φρονεῦμεν μάλιστα καὶ νοεῦμεν καὶ βλέπομεν καὶ ἀκούομεν καὶ γιγνώσκομεν τά τε αἰσχρὰ καὶ τὰ καλὰ καὶ τὰ κακὰ καὶ ἀγαθὰ καὶ ἡδέα καὶ ἀηδέα, … τῷ δὲ αὐτῶ τούτῳ καὶ μαινόμεθα καὶ παραφρονέομεν … Καὶ ταῦτα πάσχομεν ἀπὸ τοῦ ἐγκεφάλου πάντα» [7]. Εἶναι ἐντυπωσιακὴ ἡ σαφήνεια μὲ τὴν ὁποία ὁ Ἱπποκράτης, πρὶν 2500 περίπου χρόνια, ἐντόπιζε στὸν ἐγκέφαλο τὴν ἐκδήλωση τῶν νοητικῶν λειτουργιῶν: «φρονεῦμεν, νοεῦμεν, βλέπομεν, γιγνώσκομεν… ταῦτα πάσχομεν ἀπὸ τοῦ ἐγκεφάλου». Εἶναι ἐπίσης ἀξιοσημείωτο ὅτι ὁ ἰατρὸς Ἱπποκράτης παραμένει ἐντὸς τῶν αὐστηρῶν ὁρίων τῆς Ἰατρικῆς καὶ δὲν δίνει μεταφυσικὲς προεκτάσεις στὸ θέμα.
Ἐξίσου σαφής, ὡς πρὸς τὸ θέμα τῆς ἕδρας τοῦ νοῦ, εἶναι καὶ ὁ Πλάτων (424-348 π.Χ.). Στὸν διάλογό του Φαίδων σχολιάζει: «ὁ δ’ ἐγκέφαλός ἐστιν ὁ τὰς αἰσθήσεις παρέχων τοῦ ἀκούειν καὶ ὁρᾶν καὶ ὀσφραίνεσθαι, ἐκ τούτων δὲ γίγνοιτο μνήμη καὶ δόξα…» [8]. Ὅλη ἡ πρόταση εἶναι ἐντυπωσιακὴ ἀπὸ ἀπόψεως σαφήνειας καὶ διεισδυτικῆς σκέψεως: «ἐκ τοῦ ἀκούειν, ὁρᾶν καὶ ὀσφραίνεσθαι γίγνοιτο μνήμη καὶ δόξα».
Καὶ ὁ κορυφαῖος ἰατρὸς καὶ ὁ κορυφαῖος φιλόσοφος τῆς ἀρχαιότητας συμφωνοῦσαν ὅτι ἕδρα τῶν νοητικῶν λειτουργιῶν εἶναι ὁ ἐγκέφαλος. Ὁ Πλάτων ὅμως, ὡς φιλόσοφος, ἐπεκτείνεται καὶ στὸν χῶρο τῆς μεταφυσικῆς. Παρουσίασε, κυρίως στὸν ἴδιο διάλογο, μιὰ μαθηματικῶς κομψή, ἔμμεση καὶ συγκρατημένη ἄποψη ὡς πρὸς τὸν διαχωρισμὸ τοῦ νοῦ ἀπὸ τὸ σῶμα, σὲ συνδυασμὸ πάντα μὲ τὴν ἀποδοχὴ τοῦ ἐγκεφάλου ὡς ἕδρας τῶν νοητικῶν λειτουργιῶν: «Ἀναμιμνῄσκονται ἄρα ἅ ποτε ἔπαθον; – Ἀνάγκη. – Πότε λαβοῦσαι αἱ ψυχαὶ ἡμῶν τὴν ἐπιστήμην αὐτῶν; οὐ γὰρ δὴ ἀφ’ οὗ γε ἄνθρωποι γεγόναμεν. – Οὐ δῆτα. – Πρότερον ἄρα. – Ναί. – Ἦσαν ἄρα, ὦ Σιμμία, αἱ ψυχαὶ καὶ πρότερον, πρὶν εἶναι ἐν ἀνθρώπου εἴδει χωρὶς σωμάτων, καὶ φρόνησιν εἶχον. – […] Πρὶν γενέσθαι ἡμᾶς ἦν ἡμῶν ἡ ψυχή, δεῖ δὲ προσαποδεῖξαι ὅτι καὶ ἐπειδὰν ἀποθάνωμεν οὐδὲν ἧττον ἔσται ἢ πρὶν γενέσθαι, εἰ μέλλει τέλος ἡ ἀπόδειξις ἕξειν» [8]. Ὡς εὐκρινῶς ἀναφέρουν τὰ ἀποσπάσματα αὐτά, ἡ ἀθάνατη ἔλλογος ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου προϋπάρχει τῆς γεννήσεώς του, διαχωρίζεται ἀπὸ τὸ σῶμά του κατὰ τὸν θάνατό του καὶ ἐμπεριέχει ἰδιότητες τοῦ νοῦ, ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ τὰ ἴδια ἀποσπάσματα ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὴν περὶ Ἰδεῶν θεωρία τοῦ Πλάτωνα [8].
Τὸ αἰώνιο καὶ ἄλυτο, ἴσως καὶ μὴ ἐπιλύσιμο, Φιλοσοφικὸ Πρόβλημα «Νοῦς-Σῶμα»
Ἐντεῦθεν, ἤδη ἀπὸ τὸν 4ο αἰῶνα π.Χ., εἶχαν διατυπωθεῖ στὶς ἀκτὲς τοῦ Αἰγαίου οἱ δύο μέχρι σήμερα ἰσχύουσες, ἀντιτιθέμενες θέσεις, ὅσον ἀφορᾷ τὴν προέλευση τῶν νοητικῶν λειτουργιῶν. Οἱ νοητικὲς λειτουργίες: (1) δημιουργοῦνται στὸν ἀνήκοντα στὸν ὑλικὸ κόσμο ἐγκέφαλο ἤ (2) δηλοποιοῦνται στὸν ἐγκέφαλο ὡς ἀνεξάρτητες τοῦ ἐγκεφάλου ὀντολογικὲς ἔννοιες, ὑπάρχουσες σὲ κάποιον ἄλλο πνευματικὸ κόσμο [8]. Τὸ ἀναπάντητο, μέχρι τὴν ὥρα ποὺ γράφονται οἱ γραμμὲς αὐτές, αὐτὸ ἐρώτημα ἀποτελοῦσε ἀνέκαθεν καὶ ἀποτελεῖ καὶ σήμερα τὸ κύριο πρόβλημα τῆς Φιλοσοφίας καὶ εἶναι γνωστὸ διεθνῶς ὡς φιλοσοφικὸ πρόβλημα «Νοῦς-Σῶμα» (Body–Mind). Ὑπὸ τὼ φῶς τῆς σύγχρονης ἐπιστήμης τὸ φιλοσοφικὸ αὐτὸ πρόβλημα ἐπανέρχεται πλέον περίπλοκο ἀπὸ αὐτὸ ποὺ εἶχε τεθεῖ πρὶν ἀπὸ 2500 χρόνια ὡς πρόβλημα «Νοῦ-Ἐγκεφάλου» (Body–Brain).
Νευροβιολογία, Νευρογενετικὴ καὶ Νευροηθική
Σήμερα, στὶς ἀπαρχὲς τοῦ 21ου αἰῶνα, τὸ ἡλικίας 2500 ἐτῶν πρόβλημα «Νοῦς-Σῶμα», καὶ ἰδιαιτέρως ὡς πρὸς τὰ σχετιζόμενα ἀρρήκτως διασυνδεδεμένα θέματα Ἠθικῆς καὶ Ἐλευθερίας τῆς Βουλήσεως, ἔχει ἐξαπλωθεῖ πέραν τοῦ γνωστικοῦ ἀντικειμένου τῆς Φιλοσοφίας. Ἔχει ἐπέλθει ἐκθετικισμὸς τῆς Φιλοσοφίας [9], δηλαδή, τὸ ἀρχικῶς καθαρὸ φιλοσοφικὸ πρόβλημα «Νοῦς-Σῶμα» ἔχει ἐπεκταθεῖ στὰ γνωστικὰ πεδία τῶν καλουμένων Θετικῶν Ἐπιστημῶν, καὶ ἰδιαιτέρως τῆς Βιολογίας καὶ τῆς Γενετικῆς. Τὶς τελευταῖες δεκαετίες ἔχουν παρουσιάσει ἰδιαιτέρως ἐκρηκτικὴ ἀνάπτυξη τρεῖς ἐπιστημονικοὶ κλάδοι τῶν Θετικῶν Ἐπιστημῶν, οἱ ὁποῖοι συγκεντρωτικῶς ὀνομάζονται Νευροεπιστῆμες:
(1) ἡ Νευροβιολογία (Neurobiology), ἡ σπουδὴ δηλαδὴ τῆς δομῆς καὶ λειτουργίας τῶν κυττάρων τοῦ Νευρικοῦ Συστήματος καὶ ἰδίως τοῦ Ἐγκεφάλου (τὰ σπουδαιότερα κύτταρα τοῦ ὁποίου καλοῦνται νευρῶνες (neurons),
(2) ἡ Νευρογενετική (Neurogenetics), ἡ σπουδὴ δηλαδὴ κληρονομικῶν φαινομένων συνδεομένων μὲ τὸ Νευρικὸ Σύστημα καὶ ἰδιαιτέρως τὸν Ἐγκέφαλο καί
(3) ἡ θεμελιωθεῖσα μόλις τὸ 2003 Νευροηθική (Neuroethics) [10], ἡ ὁποία ἀναφέρεται σὲ ἑκατοντάδες ἀναμφισβήτητα πειραματικὰ δεδομένα τῆς Νευροβιολογίας καὶ τῆς Νευρογενετικῆς ὡς πρὸς τὸν χρονικὸ στατιστικὸ συσχετισμὸ μεταξὺ συγκεκριμένων νοητικῶν λειτουργιῶν καὶ ἐνεργοποιήσεως συγκεκριμένων περιοχῶν τοῦ ἐγκεφάλου.
Σήμερα ὑπάρχουν Τμήματα ἀσχολούμενα μὲ τὰ τρία αὐτὰ γνωστικὰ ἀντικείμενα σὲ ὅλα τὰ κορυφαῖα Πανεπιστήμια, ὅπως π.χ. Columbia University, Harvard University, Oxford University, Stanford University, Princeton University, Yale University. Ὑπάρχουν δὲ καὶ ἐξειδικευμένα ἐπιστημονικὰ περιοδικά (τὰ ὁποῖα ἐκδίδονται ἀπὸ γνωστοὺς παγκοσμίως Ἐκδοτικοὺς Οἴκους Ἐπιστημονικῶν Περιοδικῶν), ὅπως π.χ. τὰ Neurobiology of Learning and Memory (Elsevier Co), Developmental Neurobiology (Wiley Co), Molecular Neurobiology (Springer Co), Neuroethics (Springer Co).
Ἀπεικονιστικὲς Μέθοδοι Μελέτης τοῦ Ἐγκεφάλου: fMRI, MEG
Ἡ ἐκρηκτικὴ ἀνάπτυξη τῶν τριῶν ὡς ἄνω ἐπιστημῶν τὶς τελευταῖες δεκαετίες, καὶ ἰδίως τῆς Νευροηθικῆς, ὀφείλεται στὴν κατακλυσμικὴ ἀλλαγὴ στὴ μεθοδολογία τῆς σπουδῆς τῆς δομῆς καὶ λειτουργίας τοῦ ἐγκεφάλου, μὲ τὴ δημιουργία καὶ εὐρεῖα χρήση, κατὰ τὴν τελευταία δεκαετία, τῶν καλουμένων μὴ ἐπεμβατικῶν μεθοδολογιῶν (πειράματα-παρατηρήσεις-μετρήσεις γίνονται χωρὶς τὴν ἄμεση ἐπαφὴ μὲ τὸ σῶμα) γιὰ τὴ μελέτη τοῦ ἐγκεφάλου. Οἱ δύο εὐρύτερα διαδεδομένες μεθοδολογίες μελέτης τῆς δομῆς καὶ τῆς λειτουργίας τοῦ ἐγκεφάλου εἶναι ἡ Μαγνητικὴ Ἐγκεφαλογραφία, MGA Magnetic Encephalography) καὶ ἡ λειτουργικὴ Ἀπεικόνιση Μαγνητικοῦ Συντονισμοῦ, fMRI (functional Magnetic Resonance Imaging) [11]. Καὶ οἱ δύο μέθοδοι ἀνιχνεύουν καὶ καταγράφουν, αὐτομάτως, ψηφιακῶς καὶ ἑπομένως bona fide ἀντικειμενικῶς, μὲ διαφορετικὴ μεθοδολογία ἡ καθεμία, τὴν παρουσία διεγερμένων, δηλαδὴ ἐνεργοποιημένων, περιοχῶν τοῦ ἐγκεφάλου.
Ἡ μεθοδολογία (τὸ πρωτόκολλο) τῶν πειραματικῶν μελετῶν, τοῦ χρονικοῦ συσχετισμοῦ τῶν νοητικῶν λειτουργιῶν μὲ τὶς διεγερμένες περιοχὲς τοῦ ἐγκεφάλου, συνοψίζεται στὴ σύγχρονη καταγραφὴ μεταβολῶν τῶν σημάτων μαγνητικοῦ πεδίου (μέθοδος MEG) ἢ τῶν σημάτων μαγνητικοῦ συντονισμοῦ (μέθοδος fMRI) στὸν ἐγκέφαλο ἀτόμων, καθὼς αὐτὰ παρακολουθοῦν βίντεο, ἀλληλουχία φωτογραφιῶν ἢ σχεδίων, ἢ διαβάζουν κείμενα μὲ περιεχόμενο κατάλληλο γιὰ τὴ διέγερση συγκεκριμένων νοητικῶν λειτουργιῶν, ὅπως συναισθημάτων, σκέψεων, βουλητικῶν ἀποφάσεων, ποὺ συνδέονται μὲ τὴν ἠθική. Ἐπιστημονικὲς μελέτες ἐπὶ αὐτοῦ τοῦ χρονικοῦ συσχετισμοῦ μεταξὺ συγκεκριμένων νοητικῶν λειτουργιῶν ποὺ συνδέονται μὲ τὴν ἠθικὴ καὶ τῆς ταὐτόχρονης διεγέρσεως συγκεκριμένων περιοχῶν τοῦ ἐγκεφάλου καλύπτονται ἀπὸ τὸ γνωστικὸ πεδίο τῆς Νευροηθικῆς.
Ἐπιστημονικὰ Δεδομένα ἀπὸ Πειράματα μὲ τὶς Μεθόδους MEG καὶ fMRI
Ἡ βαθμιαία ἐμβάθυνση στὴ σπουδὴ τῆς δομῆς καὶ τῆς λειτουργικότητας τοῦ ἐγκεφάλου, κυρίως μὲ τὶς ὡς ἄνω νέες μὴ ἐπεμβατικὲς μεθοδολογίες, MEG καὶ fMRI, ξεκίνησε κατὰ τὶς δύο τελευταῖες δεκαετίες τοῦ 20οῦ αἰῶνα καὶ συνεχίζεται μὲ ἑκατοντάδες δημοσιεύσεων σχετικῶν πειραματικῶν δεδομένων [12].
Στὸ παρὸν κείμενο θὰ παρουσιασθοῦν, ἐν συντομίᾳ, τὰ πειραματικὰ δεδομένα ἀπὸ δύο μόνον δημοσιεύσεις, οἱ ὁποῖες ἀποδεικνύουν ὅτι ἡ λήψη συγκεκριμένων ἠθικῶν ἀποφάσεων ἀπὸ ἄτομα συμπίπτει χρονικῶς μὲ τὴ διέγερση συγκεκριμένων περιοχῶν τοῦ ἐγκεφάλου, ὅπως αὐτὲς ἐντοπίζονται μὲ τὴ μέθοδο fMRI (βλέπε ἀνωτέρω). Οἱ δύο αὐτὲς δημοσιεύσεις ἐπελέχθησαν μεταξὺ ἑκατοντάδων ἄλλων παρομοίων δημοσιεύσεων, διότι συνδυάζουν σχετικῶς εὐκολονόητα πειραματικὰ δεδομένα μὲ τὴν προέλευση τῶν ἀντίστοιχων ἐρευνητικῶν ὁμάδων ἀπὸ δύο διεθνῶς ἀνεγνωρισμένα κέντρα ἀκαδημαϊκῆς ἀριστείας: τὸ University of California καὶ τὸ Duke University καὶ Princeton University.
Σὲ σχετικῶς πρόσφατη δημοσίευση [13] ἀπὸ τὸ University of California παρουσιάζονται τὰ ἀποτελέσματα ἐπὶ τῆς χρονικῆς συμπτώσεως μεταξὺ τῆς ἀναδύσεως, σὲ ὑπὸ μελέτη ὑγιῆ ἄτομα, συγκεκριμένων συναισθημάτων θαυμασμοῦ καὶ οἴκτου κατὰ τὴ διάρκεια ἐκθέσεως σὲ σχετικὲς καταστάσεις (ἐξιστορήσεις συνοδευόμενες ἀπὸ σχετικὲς φωτογραφίες καὶ βίντεο) καὶ σύγχρονης διεγέρσεως συγκεκριμένων κέντρων τοῦ ἐγκεφάλου, ἐντοπιζόμενης μὲ τὴ μέθοδο fMRI. Ἀπὸ τὴν παρατιθέμενη σειρὰ ἀπεικονίσεων τοῦ ἐγκεφάλου εἶναι σαφὲς ὅτι ἡ ἐνεργοποίηση συγκεκριμένων περιοχῶν τοῦ ἐγκεφάλου συμπίπτει χρονικὰ μὲ τὴν ἀνάδυση συγκεκριμένων συναισθημάτων θαυμασμοῦ, ποὺ προκαλοῦνται ἀπὸ τὴν ταὐτόχρονη παρατήρηση χρηστοήθους πράξεως ἢ πράξεως φυσικῆς ἐπιδεξιότητας, καὶ συναισθημάτων οἴκτου, ποὺ προκαλοῦνται ἀπὸ τὴν ταὐτόχρονη παρατήρηση πράξεως κοινωνικῆς σκληρότητας ἢ πράξεως σωματικῆς σκληρότητας. Ὅπως φαίνεται σαφῶς στὴν παρατιθέμενη στὴ δημοσίευση σειρὰ τῶν ἀπεικονίσεων τοῦ ἐγκεφάλου, ὄχι μόνον ὑπάρχει διάκριση μεταξὺ τῶν ἐνεργοποιούμενων περιοχῶν τοῦ ἐγκεφάλου ποὺ συμπίπτουν χρονικὰ μὲ τὴν ἀνάδυση συναισθημάτων θαυμασμοῦ καὶ οἴκτου, ἀλλὰ ἡ διάκριση αὐτὴ διαφοροποιεῖται περαιτέρω, ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν ἡ πρόκληση τῶν δύο αὐτῶν συναισθημάτων προκύπτει ἀπὸ παρατήρηση κοινωνικῆς ἢ φυσικῆς πράξεως.
Σὲ μιὰ ἄλλη, ἐπίσης σχετικῶς πρόσφατη δημοσίευση ἀπὸ τὸ Duke University καὶ τὸ Princeton University [14] παρουσιάζονται πειραματικὰ ἀποτελέσματα σχετικῶς μὲ τὴ διέγερση συγκεκριμένων περιοχῶν τοῦ ἐγκεφάλου, ἡ ὁποία συμπίπτει χρονικὰ μὲ τὴ λήψη ἠθικῶν ἀποφάσεων κατὰ τὴν παρατήρηση πράξεως ἐπιβλαβοῦς, ἀνέντιμης ἢ ἠθικῶς ἀηδοῦς. Τὰ ἐν λόγῳ πειραματικὰ ἀποτελέσματα δεικνύουν σαφῶς ὅτι γιὰ κάθε εἶδος ἀπὸ αὐτὲς τὶς τρεῖς περιπτώσεις ἠθικῶν ἀποφάσεων διεγείρονται διαφορετικὰ κέντρα τοῦ ἐγκεφάλου.
Οἱ ἑκατοντάδες παρόμοιων δημοσιεύσεων [12] ἀποδεικνύουν πέραν πάσης ἀμφιβολίας ὅτι ὑπάρχει χρονικὸς Στατιστικὸς Συσχετισμὸς μεταξὺ ἐξειδικευμένων νοητικῶν λειτουργιῶν, συμπεριλαμβανομένων καὶ ἠθικῶν ἀποφάσεων, καὶ διεγέρσεως (ἐνεργοποιήσεως) συγκεκριμένων περιοχῶν τοῦ ἐγκεφάλου.
Ἑρμηνεῖες Νευροβιολογικῶν Πειραματικῶν Δεδομένων
Εἶναι οἱ ἑρμηνεῖες αὐτῶν τῶν ἀναμφισβήτητων πειραματικῶν δεδομένων τῆς Νευροβιολογίας, ποὺ δημοσιοποιοῦνται στὸ γνωστικὸ πεδίο τῆς Νευροηθικῆς, καὶ ὄχι αὐτὰ ταῦτα τὰ πειραματικὰ δεδομένα, οἱ ὁποῖες ἔχουν δημιουργήσει τὸν ἔντονο προβληματισμὸ τῆς διεθνοῦς ἀκαδημαϊκῆς κοινότητας ὡς πρὸς ὁρισμένα συμπεράσματα τῆς Νευροηθικῆς. Θὰ πρέπει ὅμως σαφῶς νὰ τονισθεῖ ὅτι οἱ ἑρμηνεῖες αὐτές, καὶ ἰδιαιτέρως οἱ θεωροῦσες τὶς νοητικὲς λειτουργίες ὡς προϊόντα τῆς δομῆς καὶ τῆς λειτουργίας τῶν κυττάρων τοῦ ἐγκεφάλου, οἱ ὁποῖες λειτουργίες, μὲ τὴ σειρά τους, κωδικεύονται ἀπὸ τὸ DNA, δὲν δημοσιεύονται συνήθως σὲ διεθνῆ ἐπιστημονικὰ περιοδικά, στὰ ὁποῖα ἀπαιτοῦνται ἀποδείξεις τῶν διατυπουμένων ἀπόψεων. Ἀντιθέτως, οἱ ἀπόψεις αὐτὲς διατυπώνονται κυρίως σὲ μὴ ἐπιστημονικῶς ἐλεγχόμενες μονογραφίες, οἱ ὁποῖες, ἐξαιτίας τοῦ ἐπιστημονικοῦ κύρους τῶν συγγραφέων τους, ἐξελίσσονται σὲ best sellers καὶ ἐπηρεάζουν, καὶ μέσῳ τῶν Μέσων Μαζικῆς Ἐνημερώσεως, τὴν κοινὴ γνώμη. Καὶ σὲ αὐτὸ συμβάλλουν, ὄχι ἀμελητέα, οἱ ἐντυπωσιακὲς ἀπεικονιστικὲς δυνατότητες, ἰδιαιτέρως τῆς μεθοδολογίας fMRI ἐπὶ τῆς δομῆς καὶ λειτουργικότητας τοῦ ἐγκεφάλου. Εἶναι χαρακτηριστικὸς ὁ τίτλος μιᾶς σχετικῶς πρόσφατης δημοσιεύσεως ἀπὸ μιὰ ἐρευνητικὴ ὁμάδα τοῦ Yale University: “The Seductive Allure of Neuroscience Explanations” («Ἡ ἐκμαυλιστικὴ γοητεία τῶν ἑρμηνειῶν τῆς Νευροεπιστήμης») [15]. Ἀλλὰ ἐπίσης χαρακτηριστικὸς εἶναι ὁ εἰρωνικὸς τίτλος μιᾶς ἄλλης σχετικῆς δημοσιεύσεως, ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖ λογοπαίγνιο στὴν ἀγγλικὴ γλῶσσα: “Imaging or Imagination” («Ἀπεικόνιση ἢ φαντασίωση») ἀπὸ τὸ Stanford University [16].
Ἐντεῦθεν, τὸ κεντρικὸ καὶ αἰώνιο πρόβλημα τῆς Φιλοσοφίας, τὸ πρόβλημα τῆς σχέσεως τοῦ νοῦ μὲ τὸ σῶμα, τὸ πρόβλημα «Νοῦς-Σῶμα», ἐπανατίθεται στὶς ἀπαρχὲς τοῦ 21ου αἰῶνα, λόγῳ τῶν ἀναμφισβήτητων πειραματικῶν ἀποτελεσμάτων τῆς Νευροβιολογίας, καὶ ἰδίως τῶν ἑρμηνειῶν τους ἀπὸ τὴ Νευροηθική, κατὰ ἕναν τρόπο πολὺ πιὸ σαφῆ ἀλλὰ καὶ πολὺ πιὸ στυγνὸ ἀπ’ ὅ,τι στὴν εποχὴ τοῦ Ἱπποκράτη καὶ τοῦ Πλάτωνα: «Ὁ νοῦς δημιουργεῖται ἀπὸ τὸν ἐγκέφαλο ἢ εἶναι ὀντότητα αὐτόνομη, ποὺ ἀλληλεπιδρᾷ μὲ τὸν ἐγκέφαλο;», δηλαδή, «Ὁ Ἐγκέφαλος εἶναι ὁ Νοῦς; Ναὶ ἢ Ὄχι;».
Εἰδικῶς στὴν περίπτωση τῶν ἀρρήκτως συνδεδεμένων νοητικῶν λειτουργιῶν τῆς Ἠθικῆς καὶ τῆς Ἐλευθερίας τῆς Βουλήσεως, τὸ πρόβλημα «Νοῦς-Σῶμα» ἐπανατίθεται μὲ τὸν πλέον στυγνὸ τρόπο: «Ἡ Ἠθικὴ καὶ ἡ Ἐλευθερία τῆς Βουλήσεως δημιουργοῦνται στὸν ἐγκέφαλο, τοῦ ὁποίου ἡ δομὴ καὶ ἡ λειτουργία ἐλέγχεται ἀπὸ τὸ DNA;», ἤ, «Ἡ Ἠθικὴ καὶ ἡ Ἐλευθερία τῆς Βουλήσεως δηλοποιοῦνται στὸν ἐγκέφαλο;».
Τὸ ἔδαφος γιὰ τὶς ἑρμηνεῖες δημιουργίας τοῦ νοῦ ἀπὸ τὸν ἐγκέφαλο εἶχε προετοιμασθεῖ, κατὰ τὴ δεκαετία τοῦ ’70, ἀπὸ τρεῖς μονογραφίες: Τὸ 1970 κυκλοφορεῖ τὸ βιβλίο Τύχη καὶ Ἀναγκαιότητα [17] τοῦ Νομπελίστα Γενετιστῆ Jack Mono. Τὸ 1975 κυκλοφορεῖ τὸ βιβλίο Κοινωνιοβιολογία [18] τοῦ Edward Wilson, Ἐρευνητῆ Καθηγητῆ Βιολογίας στὸ University of Harvard. Τέλος, τὸ 1976 κυκλοφορεῖ τὸ βιβλίο Τὸ Ἐγωιστικὸ Γονίδιο τοῦ Ἠθολόγου Richard Dawkins, τ. Καθηγητῆ Ἐκλαϊκευμένης Κατανοήσεως τῆς Ἐπιστήμης στὸ University of Oxford [19]. Σύμφωνα μὲ τὶς ἀπόψεις-ὑποθέσεις ποὺ ἀναπτύσσονται στὶς τρεῖς αὐτὲς μονογραφίες, οἱ ὁποῖες ἀποτέλεσαν ἐκδοτικὲς ἐπιτυχίες, ἡ συμπεριφορά (behavior) τοῦ ἀνθρώπου, καὶ γενικῶς ὅ,τι καλοῦμε νοητικὲς λειτουργίες ἢ νοῦ, συμπεριλαμβανομένης τῆς Ἠθικῆς, τῆς Ἐλευθερίας τῆς Βουλήσεως ἀλλὰ ἀκόμη καὶ τῆς Θρησκευτικῆς Πίστεως, διασυνδέονται (χωρὶς ἀποδείξεις βεβαίως) κυρίως μὲ τὸ βιολογικὸ ὑπόβαθρο τοῦ ἀνθρώπου, τὴ λειτουργικότητα δηλαδὴ τῶν γονιδίων τοῦ DNA, ὅπως αὐτὴ διαμορφώνεται ἀπὸ τὴν ἐπίδραση τοῦ περιβάλλοντος.
Δύο ἀπόψεις-ὑποθέσεις δύο ἐπιφανῶν σύγχρονων ἐπιστημόνων στὸν χῶρο τῶν Νευροεπιστημῶν (δημοσιευμένες βεβαίως σὲ μονογραφίες) ἐκπροσωποῦν τὶς δύο ἀντιτιθέμενες σήμερα ἀπαντήσεις στὸ ἐρώτημα ἂν οἱ νοητικὲς λειτουργίες, συμπεριλαμβανομένων τῆς Ἐλευθερίας τῆς Βουλήσεως καὶ τῆς Ἠθικῆς, δημιουργοῦνται ἀπὸ τὸν ἐγκέφαλο ἢ εἶναι ὀντότητες αὐτόνομες, οἱ ὁποῖες δηλοποιοῦνται στὸν ἐγκέφαλο. Ὁ Rodolfo Llinas, Καθηγητὴς τῆς Νευροεπιστήμης τῆς Ἰατρικῆς Σχολῆς τοῦ University of New York, θεωρεῖ (χωρὶς ἀποδείξεις βεβαίως) ὅτι «Ἡ ἐνεργοποίηση τῶν νευρώνων εἶναι ἡ νευροβιολογικὴ ρίζα τῆς νοήσεως… Ἐλευθερία τῆς Βουλήσεως δὲν ὑπάρχει» [20]. Παρόμοιες ἀπόψεις ἔχουν διατυπώσει οἱ περισσότεροι τῶν εἰδικῶν ἐπιστημόνων τῆς Νευορεπιστήμης καὶ τῶν ἄλλων Θετικῶν Ἐπιστημῶν. Ἀντιθέτως, ὁ Νευροφυσιολόγος Νομπελίστας Sir John Eccles θεωρεῖ ὅτι «ὁ κόσμος τῶν νοητικῶν γεγονότων ἔχει αὐτόνομη ὕπαρξη, ὅπως ἔχει παράλληλη αὐτόνομη ὕπαρξη καὶ ὁ κόσμος τῆς ὕλης-ἐνέργειας» [21]. Συγγενῆ ὑπόθεση ἔχει διατυπώσει προσφάτως ὁ Διακεκριμένος Καθηγητὴς τῆς Φιλοσοφίας David Chalmers [22], ὑποστηρίζοντας τὴν ἄποψη ὅτι ὑπάρχουν νόμοι τῆς φύσεως (laws of nature) ποὺ διέπουν καὶ τὶς νοητικὲς λειτουργίες, εὐρύτεροι τῶν φυσικῶν νόμων (physical laws).
Τὴν ὡς ἄνω διάσταση ἀπόψεων ἐπὶ θεμάτων Νευροηθικῆς ἐκπροσωποῦν καὶ δύο Κύρια Ἄρθρα (Editorials) τῶν δύο ἀρχαιοτέρων καὶ ἐγκυροτέρων διεθνῶν ἐπιστημονικῶν περιοδικῶν, τοῦ NATURE (ἔτος ἱδρύσεως 1869) καὶ τοῦ SCIENCE (ἔτος ἱδρύσεως 1880). Τὸ κύριο Ἄρθρο τοῦ SCIENCE στὸ ἀφιερωματικὸ τεῦχος (Volume 306/2004, issue 5695: “Cognition & Behavior”) μὲ τίτλο «Νευροεπιστήμη καὶ Νευροηθική» ὑπογράφεται ἀπὸ τὸν τότε Ἀρχισυντάκτη τοῦ περιοδικοῦ Donald Kennedy, Διακεκριμένο Καθηγητὴ Βιολογίας στὸ University of California. Ἡ καταληκτικὴ παράγραφος τοῦ ἐν λόγῳ ἄρθρου γράφει: «Νομίζω ὅτι εἶναι ἀπίθανο ἡ γνώση μας γιὰ τὸν ἐγκέφαλο νὰ βαθύνει ἀρκετά, ὥστε νὰ συντηχθεῖ μὲ τὸν νοῦ. Οὕτω παραμένω πεπεισμένος ὅτι ἡ βούλησή μου εἶναι ἐλεύθερη» [23]. Σχετικῶς ἀντίθετη ἄποψη διατυπώνεται στὸ NATURE (Volume 477/2011 Aug 31), τὸ ἕτερο ἐκ τῶν δύο ἐγκυροτέρων ἐπιστημονικῶν περιοδικῶν, σὲ ἀφιερωματικὸ τεῦχος μὲ τίτλο «Νόηση καὶ Συμπεριφορά». Στὸ Κύριο Ἄρθρο μὲ τίτλο «Ἡ Ἐλεύθερη Βούληση στὸ Στόχαστρο», τὸ ὁποῖο ὑπογράφεται ἀπὸ τὴν τότε Ἀρχισυντάκτη τοῦ περιοδικοῦ Νευροφυσιολόγο Kerry Smith, σημειώνεται: «(Οἱ Νευροεπιστήμονες) ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ συνειδητοποίηση μιᾶς ἀποφάσεως μπορεῖ νὰ εἶναι ἁπλῶς ἕνα βιοχημικὸ παραπροϊὸν τῶν νευρώνων. Μὲ αὐτὴ τὴ λογική, ἡ Ἐλευθερία τῆς Βουλήσεως εἶναι φαντασίωση» [24].
Ἡ διάσταση τῶν ἀπόψεων-ὑποθέσεων τῶν εἰδικῶν ἐπιστημόνων εἶναι σαφής: Κατὰ τὴ μία ἄποψη οἱ νοητικὲς λειτουργίες δημιουργοῦνται στὸν ἐγκέφαλο, ἐνῷ κατὰ τὴν ἄλλη οἱ νοητικὲς λειτουργίες, δημιουργούμενες σὲ ἕναν αὐτόνομο ἢ ἑτερόνομο κόσμο νοητικῶν γεγονότων, δηλοποιοῦνται καὶ ἀλληλεπιδροῦν μὲ τὸν ἐγκέφαλο. Βεβαίως καὶ οἱ δύο ἀπόψεις, ὅπως καὶ ὁποιαδήποτε ἄλλη σχετικὴ ἄποψη, εἶναι ἐπιστημονικῶς ἀναπόδεικτες. Γράφει προσφάτως (2015) ὁ Νομπελίστας Θεωρητικὸς Φυσικὸς καὶ Καθηγητὴς στὸ Harvard University Steven Weinberg: «Ἴσως ὁ ἄνθρωπος νὰ μὴν εἶναι ἀρκετὰ εὐφυής, ὥστε νὰ κατανοήσει τοὺς πραγματικὰ θεμελιώδεις νόμους τῆς Φυσικῆς» … «ἐνῷ ὑπάρχει μεγάλη πιθανότητα νὰ κατανοήσουμε τὶς λειτουργίες τοῦ ἐγκεφάλου, … εἶναι δύσκολο νὰ φανταστεῖ κανεὶς πῶς τὰ ἴδια τὰ συνειδητὰ συναισθήματα θὰ περιγράφονταν μὲ ὅρους τῆς Φυσικῆς» [25].
Κριτικὴ τῶν Ἑρμηνειῶν τῶν Νευροβιολογικῶν Πειραματικῶν Δεδομένων
Ἐκεῖνο τὸ ὁποῖο ἔχει ἀναμφισβητήτως ἀποδειχθεῖ ἀπὸ τὰ πειραματικὰ ἀποτελέσματα τῆς Νευροβιολογίας, ἀλλὰ καὶ τῆς Νευρογενετικῆς, ποὺ ἔχουν διεξαχθεῖ ἀπὸ διάσημους ἐπιστήμονες σὲ παγκοσμίως ἀναγνωρισμένα Πανεπιστήμια ἢ Ἐρευνητικὰ Ἱδρύματα καὶ ἔχουν παρουσιασθεῖ σὲ ἑκατοντάδες δημοσιεύσεων σὲ διεθνῆ περιοδικά [12] εἶναι ὅτι οἱ συγκεκριμένες νοητικὲς λειτουργίες συναισθημάτων, σκέψεων, αποφάσεων συμπεριλαμβανομένων καὶ ἐκείνων ποὺ ἀναφέρονται σὲ θέματα Ἠθικῆς καὶ Ἐλευθερίας τῆς Βουλήσεως, συσχετίζονται χρονικῶς μὲ τὴν ἐνεργοποίηση συγκεκριμένων περιοχῶν τοῦ ἐγκεφάλου. Ὁ χρονικὸς αὐτὸς συσχετισμὸς ἔχει διερευνηθεῖ μὲ τὴ στατιστικὴ μέθοδο τοῦ Στατιστικοῦ Συσχετισμοῦ (Statistical Correlation) καί, συνήθως στὴν περίπτωση fMRI μελετῶν, μὲ τὸ Γενικὸ Γραμμικὸ Πρότυπο Στατιστικῆς Ἀναλύσεως Συσχετισμοῦ (General Linear Model of Correlation Statistical Analysis) [26].
Ἀλλὰ ἡ μέθοδος ἀναλύσεως Στατιστικοῦ Συσχετισμοῦ δὲν ἀποδεικνύει τὴ σχέση αἰτίου-αἰτιατοῦ. Ἀντιθέτως, δημιουργήθηκε στὰ τέλη τοῦ 19ου αἰῶνος ἀπὸ τὸν ἱδρυτὴ τῆς Στατιστικῆς Ἀναλύσεως, τὸν Sir Francis Galton, γιὰ τὴ στατιστικὴ ἀνάλυση ἀποτελεσμάτων γιὰ τὰ ὁποῖα δὲν ὑπάρχει προφανὴς ἀποδεδειγμένη σχέση αἰτίου-αἰτιατοῦ [27] [28]. Τὸ προφανὲς ἀσθενὲς αὐτὸ σημεῖο τῶν ἑρμηνειῶν τῶν νευροβιολογικῶν δεδομένων ἔχει ὑποδειχθεῖ στὴ διεθνῆ ἐπιστημονικὴ βιβλιογραφία μεταξὺ τῶν ἄλλων καὶ ἀπὸ τὸν Καθηγητὴ Walter Glannon, Πρόεδρο τῆς Ἐπιτροπῆς Ἰατρικῆς Βιοηθικῆς καὶ Θεωρίας τῆς Ἠθικῆς τοῦ Καναδᾶ [29]. Ἀλλὰ καὶ ὁ Robert G. Schulman, Διακεκριμένος Ὁμότιμος Καθηγητὴς Βιοχημείας καὶ Βιοφυσικῆς στὸ Yale University, τονίζει προσφάτως (2011): «Ἐκ τῶν ὑστέρων προκαλεῖ ἔκπληξη τὸ ὅτι τὰ ἀποτελέσματα (πειραμάτων) λειτουργικῆς ἀπεικονίσεως (fMRI καὶ MEG τοῦ ἐγκεφάλου) … ἐπεκράτησε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ νὰ ἐξηγηθοῦν ὡς ἐνδείξεις ψυχολογικῶν δραστηριοτήτων» [30]. Νομίζω ὅτι ἴσως στὴν περίπτωση τῶν ἑρμηνειῶν τῶν Νευροβιολογικῶν πειραματικῶν δεδομένων ἰσχύει ὁ ἀφορισμὸς τοῦ Friedrich Nietzsche: »Nein, Tatsachen gibt es nicht, nur Interpretationen« («δὲν ὑπάρχουν δεδομένα, ἀλλὰ μόνον ἑρμηνεῖες») [31].
Συμπεράσματα
Ἡ ἄποψη ὅτι ὅλες οἱ νοητικὲς λειτουργίες, συμπεριλαμβανομένης τῆς Ἠθικῆς καὶ τῆς Ἐλευθερίας τῆς Βουλήσεως, δημιουργοῦνται στὸν ἐγκέφαλο (καὶ ἐντεῦθεν προκύπτουν καὶ προσδιορίζονται ἀπὸ τὴ δομὴ καὶ τὴ λειτουργία τοῦ ἐγκεφάλου, ποὺ μὲ τὴ σειρά της κωδικεύεται ἀπὸ τὶς πληροφορίες τοῦ DNA) ἔχει προφανεῖς ἐπιπτώσεις ἐπὶ τῶν ἀξιῶν τῆς Δυτικοευρωπαϊκοῦ τύπου Δημοκρατίας. Οἱ κοινωνικοί, ἠθικοί, δικανικοὶ καὶ πολιτειακοὶ θεσμοί μας ἐρείδονται ἐπὶ τῆς ἀποδοχῆς μιᾶς bona fide, πραγματικῆς, ὀντολογικῆς Ἐλευθερίας τῆς Βουλήσεως καὶ Ἠθικῆς, οἱ ὁποῖες, συμφώνως πρὸς τὴν ἄποψη ὅτι ὁ ἐγκέφαλος εἶναι ὁ νοῦς, μεταπίπτουν σὲ παραπροϊόντα τῆς λειτουργικότητας τοῦ ἐγκεφάλου.
Κάθε στοχαζόμενος ἄνθρωπος μὲ Ἐλεύθερη τὴ Βούλησή του (ἢ τὴν αἴσθηση ἢ τὴ φαντασίωση τῆς Ἐλευθερίας τῆς Βουλήσεως, ἂν πιστεύει ὅτι ὁ ἐγκέφαλός του εἶναι ὁ νοῦς του) μπορεῖ, στὶς ἀπαρχὲς τοῦ 21ου αἰῶνα, νὰ ἐπιλέξει ὅποια ἀπὸ τὶς δύο ἀναπόδεικτες ἀπόψεις-ὑποθέσεις θεωρεῖ πιὸ συμβατὴ μὲ τὴν κοσμοαντίληψή του: (1) ὁ ἐγκέφαλος εἶναι ὁ νοῦς, καὶ ἑπομένως οἱ ἔννοιες τῆς Ἐλευθερίας τῆς Βουλήσεως, τῆς Ἐλευθερίας τῆς Συνειδήσεως [20, 24] καὶ οἱ Θρησκευτικὲς πεποιθήσεις [32] ἐπὶ τῶν ὁποίων ἐρείδεται ἡ Δυτικοευρωπαϊκοῦ τύπου Δημοκρατία εἶναι ἁπλῶς μὴ ὀντολογικῶς ὑπάρχοντα παραπροϊόντα τῆς δομῆς καὶ τῆς λειτουργίας τοῦ ἐγκεφάλου, ὅπως αὐτὴ ἐλέγχεται ἀπὸ τὸ DNA, ἤ (2) Ὁ νοῦς εἶναι ὀντότητα αὐτόνομη καὶ διακριτὴ τοῦ ἐγκεφάλου, δηλοποιούμενη στὸν ἐγκέφαλο, καὶ ἑπομένως οἱ ἔννοιες τῆς Ἐλευθερίας τῆς Βουλήσεως, τῆς Ἐλευθερίας τῆς Συνειδήσεως καὶ οἱ Θρησκευτικὲς πεποιθήσεις ἐπὶ τῶν ὁποίων ἐρείδεται ἡ Δυτικοευρωπαϊκοῦ τύπου Δημοκρατία εἶναι πραγματικές, bona fide, ὀντότητες, ποὺ πηγάζουν ἀπὸ τὴν αὐτόνομη καὶ διακριτὴ ἀπὸ τὸν ἐγκέφαλο ὀντότητα τοῦ Νοῦ.
Προσωπικὲς ἀπόψεις ἑνὸς θρησκευόμενου Βιολόγου-Γενετιστῆ
Ἡ νευροβιολογικὴ ἐξήγηση τῆς φύσεως τῶν νοητικῶν λειτουργιῶν, δηλαδὴ τοῦ νοῦ, καὶ ἐντεῦθεν τῆς Ἐλευθερίας, τῆς Ἐλευθερίας τῆς Βουλήσεως καὶ τῶν συνδεόμενων μὲ τὴν τελευταία Ἠθικῆς καὶ Δικαίου, ὅπως αὐτὴ ἐπάγεται ἀπὸ τὸν προτεινόμενο στὶς ἀρχὲς τοῦ 21ου αἰῶνα νευρολογικὸ ἐκθετικισμό [9] τῶν ἐννοιῶν αὐτῶν ὁδηγεῖ στὴν ἀπαξίωση τῆς Δυτικοευρωπαϊκοῦ τύπου Δημοκρατίας καὶ τοῦ Δικαίου, ἀμφότερα τῶν ὁποίων βασίζονται στὴ συν-εξέλιξη τῶν ἰδεωδῶν τῆς Ἀθηναϊκῆς Δημοκρατίας καὶ τῶν διδασκαλιῶν τῆς Χριστιανικῆς Θρησκείας. Ὡς Βιολόγος-Γενετιστὴς ἔχω ἐπιλέξει καὶ ἀκολουθῶ τὴν ἄποψη ὅτι ὁ νοῦς εἶναι αὐτόνομη ὀντότητα, ἡ ὁποία δὲν εἶναι προϊὸν τοῦ ἐγκεφάλου καὶ τοῦ DNA τῶν κυττάρων του, ἀλλὰ ἁπλῶς δηλοποιεῖται στὸν ἐγκέφαλο [21, 22]. Ἡ τελευταία αὐτὴ πρόταση μὲ πολλὴ περίσκεψη γράφτηκε καὶ εἶναι τὸ καταστάλαγμα μιᾶς ζωῆς ἀφιερωμένης στὴν ἀκαδημαϊκὴ ἔρευνα τοῦ DNA, ἡ ὁποία μὲ ὁδήγησε στὴν Πίστη γιὰ τὴν ὕπαρξη Θεοῦ Δημιουργοῦ. Ἐξάλλου, ἀκόμη καὶ ὁ θεμελιωτὴς τῆς κοινωνιοβιολογικῆς ἑρμηνείας τῆς Ἠθικῆς κατὰ τὴ δεκαετία τοῦ ’70 [19] Edward Wilson, Ἐρευνητής-Καθηγητὴς Βιολογίας στὸ Harvard University, γράφει στὸ μεταγενέστερο βιβλίο του Consilience. The Unity of Knowledge (Σύναμμα: Ἡ Ἑνότητα τῆς Γνώσεως) τῆς δεκαετίας τοῦ ’90 γράφει: «Ἡ Ἠθικὴ καὶ ἡ Θρησκεία εἶναι ἀκόμη περίπλοκα θέματα, γιὰ νὰ ἐξηγηθοῦν σὲ βάθος ἀπὸ τὴ σύγχρονη ἐπιστήμη» [33].
Καὶ βεβαίως, δὲν εἶμαι ὁ μόνος σύγχρονος Βιολόγος-Γενετιστὴς ποὺ δηλώνει πὼς συνδυάζει Ἐπιστήμη καὶ Πίστη. Ὁ περίφημος Francis Collins, Καθηγητὴς τῆς Γενετικῆς τοῦ Ἀνθρώπου στὸ University of Michigan, Μέλος τῆς Ἐθνικῆς Ἀκαδημίας Ἐπιστημῶν τῶν ΗΠΑ καὶ Διευθυντὴς τοῦ μεγαλύτερου Ἐρευνητικοῦ Ὀργανισμοῦ τοῦ Κόσμου, τῶν National Institutes of Health, USA, ἐξέδωσε τὸ 2006 ἕνα βιβλίο τὸ ὁποῖο ἐκδόθηκε καὶ στὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα τὸ 2009 μὲ τὸν τίτλο Ἡ Γλῶσσα τοῦ Θεοῦ: Ἕνας ἐπιστήμονας δίνει μαρτυρία γιὰ τὴν πίστη [34]. Ἀλλὰ καὶ οἱ δύο θεμελιωτὲς τῆς σύγχρονης Βιολογίας δήλωναν ἐπίσης τὴν πίστη τους. Ὁ ἕνας ἀπὸ τοὺς δύο, ὁ Charles Darwin, γράφει τὸ 1866, στὶς τελευταῖες παραγράφους τοὺ περίφημου βιβλίου του The Origin of the Species (Ἡ καταγωγὴ τῶν Εἰδῶν): «Οἱ νόμοι ἐντυπώθηκαν στὴν ὕλη ἀπὸ τὸν Δημιουργό» … «Ἐνυπάρχει ἕνα μεγαλεῖο στὴν ἄποψη ὅτι ἡ ζωή, μὲ τὶς διάφορες δυνάμεις της, ἐμφυσήθηκε ἀρχικῶς ἀπὸ τὸν Δημιουργὸ σὲ ὀλίγες μορφὲς ζωῆς ἢ σὲ μία» [35]. Ὁ ἕτερος ἐκ τῶν δύο θεμελιωτῶν τῆς σύγχρονης Βιολογίας ἦταν Ἱερομόναχος: ὁ Gregor Johann Mendel, Ἡγούμενος τοῦ Ἀβαείου τοῦ Ἁγίου Θωμᾶ στὸ Brno τῆς τότε Moravia, ὁ ὁποῖος, μὲ τὴν ἐπιστημονική του δημοσίευση τοῦ 1866 μὲ τὸν σεμνὸ τίτλο Versuche über Pflanzenhybriden (Πειράματα ἐπὶ Ὑβριδίων Φυτῶν) [36], θεμελίωσε τὴ Γενετική.
Ἡ ἐνδελεχὴς ἀναλυτικὴ μελέτη τῶν ἀναπόδεικτων ὑποθέσεων-ἀπόψεων ὡς πρὸς τὴ βιολογικὴ βάση τῆς Ἠθικῆς τῆς δεκαετίας τοῦ ’70 [17, 18, 19], σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴ μελέτη τῶν ἀναπόδεικτνων ὑποθέσεων-ἀπόψεων ὡς πρὸς τὴ νευροβιολογικὴ βάση τῆς Ἠθικῆς τῶν ἀπαρχῶν τοῦ 21ου αἰῶνα, ἐπιβεβαίωσε τὴν Πίστη μου γιὰ τὴ θρησκευτικὴ Ἀποκαλυπτικὴ βάση τῆς Ἠθικῆς στὸν Ἄνθρωπο, τὴν ὁποία ἔχω ἐπανειλημμένως δημοσίως ἐκφράσει [37]. Σὲ μία ἀπὸ τὶς ἐπιφυλλίδες μου (21.10.1985) στὴν τότε ἡμερήσια ἔντυπη ἐφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ ἔγραφα, πρὶν τριάντα τόσα χρόνια, σχετικὰ μὲ μιὰ Ἠθικὴ βασισμένη κυρίως, συμφώνως πρὸς τὶς θεωρίες τῆς δεκαετίας τοῦ ’70, στὸ βιολογικὸ ὑπόβαθρο τοῦ ἀνθρώπου, στὶς κωδικοποιημένες στὸ DNA του πληροφορίες:
«Τώρα λοιπόν, ποὺ παραμερίζουμε τὴν Ἀποκαλυπτικὴ θρησκειολογικὴ βάση τῆς Ἠθικῆς, ποιὰ ἐναλλακτικὴ βάση προσφέρουμε στὴ θέση της; Μιὰ ἀναπόδεικτη, μηχανιστικὴ ἠθική; … Ἂς εἴμαστε εἰλικρινεῖς. Προσφέρουμε τὸ βάραθρο. Τὸ Τίποτα. Ἕνα Τίποτα δευτερογενές, καὶ γι’ αὐτὸ πιὸ δυσβάστακτο γιὰ τοὺς ὤμους τοῦ ἀνθρώπου. Τὸ Τίποτα τῆς ἐπιγνώσεως ὅτι τὸ καλὸ καὶ τὸ κακὸ ἀλληλοαναιροῦνται, περνώντας στὴ μή-θέση τῆς ἐννοιολογικῆς ἀνυπαρξίας» [37].
Ἡ ἔκτοτε ἀναπτυχθεῖα κατὰ τὶς ἀπαρχὲς τοῦ 21ου αἰῶνος προσπάθεια μιᾶς νευροβιολογικῆς ἐξηγήσεως (κατ’ οὐσίαν βασισμένης καὶ αὐτῆς στὶς κωδικοποιημένες στὸ DNA πληροφορίες) τῆς Ἐλευθερίας τῆς Βουλήσεως καὶ ἐντεῦθεν τῆς Ἠθικῆς καὶ τοῦ Δικαίου, γιὰ τὴν ὑποκατάσταση τοῦ ἀρχέγονου ὑπερβατικοῦ θρησκευτικοῦ Ἀποκαλυπτικοῦ Μηνύματος Ἐλευθερίας καὶ Ἠθικῆς δημιούργησε ἀκόμη περισσότερα ἐπιστημολογικά, ἠθικά, δικανικὰ καὶ πολιτικὰ προβλήματα, χωρὶς νὰ δώσει λύσεις. Καὶ ἡ Κοινωνιοβιολογία τοῦ τέλους τοῦ 20οῦ αἰῶνος καὶ ἡ Νευροβιολογία τῶν ἀπαρχῶν τοῦ 21ου αἰῶνος λύσεις στὸ πρόβλημα τῆς Ἠθικῆς δὲν προσέφεραν. Στὴ θέση τοῦ θρησκειολογικοῦ Ἀποκαλυπτικοῦ Μηνύματος Ἐλευθερίας καὶ Ἠθικῆς προσέφεραν τὸ βάραθρο. Προσέφεραν τὸ Τίποτα τῆς ἐπιγνώσεως ὅτι τὸ καλὸ καὶ τὸ κακὸ ἀλληλοαναιροῦνται, περνώντας στὴ μή-θέση τῆς ἐννοιολογικῆς ἀνυπαρξίας.
Ὅπως ἀναφέρθηκε καὶ στὴν ἀρχὴ τοῦ κειμένου, ἡ ἐμφάνιση (ἢ ἀνάδυση ἢ δηλοποίηση) στὰ ὄντα τοῦ εἴδους Ἄνθρωπος ὁ ἔμφρων, καὶ μόνον σὲ αὐτά, τῶν ἀλληλοσυνδεδεμένων ἐννοιῶν τῆς Ἠθικῆς καὶ τῆς Ἐλευθερίας τῆς Βουλήσεως ὀφείλεται στὸ Χάρισμα τοῦ λόγου., τὸ ὁποῖο τὰ διαχωρίζει σαφῶς ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα ἔμβια ὄντα. Τὰ πρῶτα ὄντα τοῦ εἴδους Ἄνθρωπος ὁ ἔμφρων φαίνεται ὅτι ἐμφανίσθηκαν ἐδῶ καὶ χιλιάδες χρόνια κάπου στὴ σημερινὴ Αἰθιοπία. Σὲ αὐτὰ τὰ ὄντα, καὶ μόνον σὲ αὐτά, ἐμφανίσθηκε ὁ λόγος ἢ τὸ Χάρισμα τοῦ λόγου. Καὶ εἶναι ἀξιοσημείωτιο ὅτι τὰ ὄντα αὐτά, καὶ μόνον αὐτά, τοῦ εἴδους Ἄνθρωπος ὁ ἔμφρων, κατασκεύασαν πρὶν χιλιάδες χρόνια στὴ σημερινὴ Αἰθιοπία τὰ πρῶτα νεκροταφεῖα [38]. Γιατὶ ὁ Ἄνθρωπος ὁ ἔμφρων ἦταν καὶ εἶναι τὸ μοναδικὸ στὴ Γῆ σκεπτόμενο, στοχαζόμενο, προβληματιζόμενο πέραν, πολὺ πέραν τοῦ χωροχρονικοῦ παρόντος εἶδος ἐμβίου ὄντος. Γιατὶ εἶναι τὸ μοναδικὸ εἶδος ἔμβιου ὄντος μὲ τὸ Χάρισμα τοῦ λόγου ἀπὸ τὸν Θεό-Λόγο.
Βιβλιογραφικές Παραπομπές και Σημειώσεις Εντός Κειμένου
[1] Roskies A. 2002 “Neuroethics for the New Millennium” Neuron 35:21-23.
[2] S. Yosanoff, 2012, “Reframing the Human Rights. Bioconstitutionalism in the Genetic Age” MIT Press.
[3] Ε. Μουτσόπουλου, 1984, «Φιλοσοφικοὶ Προβληματισμοί. Τόμος Τρίτος. Βιώματα καὶ Ἐνεργήματα».
[4] Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ «Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως», Κεφάλαιο 4: «Περὶ τοῦ τί ἐστι Θεός; ὅτι ἀκατάληπτον» Φιλοσοφικὴ Σχολὴ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν.
[5] Συνειδητότητα (Consciousness, Bewusstsein). Νεολογισμὸς πρὸς διάκριση ἀπὸ τὴ Συνείδηση (βλ. ἑπόμενη παραπομπή). Ἡ ἐν ἐγρηγόρσει ἀνὰ πᾶσα στιγμὴ αἴσθηση, ἀντίληψη, ἐπίγνωση τῆς προσωπικῆς, χωρο-χρονικῆς, συνεχοῦς ὑπαρξιακῆς ἱστορικότητας τοῦ ἑαυτοῦ μας, τῆς ἑαυτότητας (selfhood) μας σὲ διάκριση ἀπὸ τὰ ἄλλα ὄντα. Ἔχει ἀποδοθεῖ καὶ ὡς αὐτοσυνειδησία (Χ. Ἀνδροῦτσος 1965, Λεξικὸν Φιλοσοφίας, Ἐκδόσεις Β. Ρηγόπουλου, Θεσσαλονίκη καὶ Σ. Καλιάφας 1928 Μεγάλη Ἑλληνικὴ Ἐγκυκλοπαίδεια Πυρσὸς Ἀθήνα 1929).
[6] Συνείδηση ἢ Ἠθικὴ Συνείδηση (Conscience, Gewissen). Ἡ αἴσθηση ἢ ἡ συνειδητοποίηση τοῦ ἠθικῶς ὀρθοῦ, ἡ αὐτο-αξιολόγηση τῆς συμπεριφορᾶς καὶ τῶν προθέσεων σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν αἴσθηση τῆς ὑποχρεώσεως πρὸς πράξη τοῦ ὀρθοῦ. [7] Perseus Digital Library (2012), Tufts University, Greek and Roman Materials: Hippocrates.
[8] [Perseus Digital Library (2012), Tufts University, Greek and Roman Materials: Plato και Stanford Encyclopedia of Philosophy 2012 Plato’s Middle Period Metaphysics and Epistemology. “Theory of Forms”.
[9] Ε. Μουτσόπουλος 1977, «Ἡ πορεία τοῦ πνεύματος: Αἱ ἀξίαι».
[10] 1st Symposium on Neuroethics Stanford University 2002 “Neuroethics: Mapping the Field”.
[11] Μαγνητικὴ Ἐγκεφαλογραφία (Magnetoencephalography, MEG), λειτουργικὴ Ἀπεικόνιση Μαγνητικοῦ Συντονισμοῦ (functional Magnetic Resonance Imaging, fMRI): Βλέπε σχετικὰ ἄρθρα στὴν Wikipedia καὶ fMRI Center Oxford University (https://www.ndcn.ox.ac.uk/divisions/fmrib).
[12] Giordano J. et al 2015 “A four pert working bibliography of neuroethics: part 2-Neuroscientific studies of morality and ethics” Philosophy, Ethics and Humanities in Medicine 10.2.
[13] A. Damasio A. 2009 Proceedings National Academy of Sciences USA 106:8021-8026.
[14] [C. Parkinson, W. Sinot-Armstrong, P.E. Koralus et al 2011 J. of Cognitive Neuroscience 23.10 3162-3180.
[15] D. Skolnik-Weisberg et al 2008 “The Seductive Allure of Neuroscience Explanations” Journal of Cognitive Neuroscience 20:470-477.
[16] Illes J. et al 2005 “Imaging or Imagination? A Neuroethics Challenge Informed by Genetics” The American J of Bioethics.
[17] Mono J, 1970, “Le hasard et la necessité. Essai sur la philosophie naturelle de la moderne biologie”, Éditions du Seuil, Paris.
[18] E. O. Wilson “Sociobiology: The New Synthesis” 1975 Harvard University Press.
[19] Dawkins R “The Selfish Gene” 1976 Paladin Books London.
[20] R. Llinas 2002 “i of the vortex. From neurons to self” MIT Press.
[21] Eccles “Evolution of the Βrain – Creation of the Self” 1993 Rutledge, New York.
[22] D. J. Chalmers “The character of Consciousness” 2010 Oxford University Press.
[23] D. Kennedy 2004 “Neuroscience and Neuroethics” Editorial Comment Science 306:373.
[24] K. Smith Editorial Nature Sept. 1, 2011 477:23-25.
[25] Weinberg S. 2015 “To Explain the World. The Discovery of Modern Science” Harper Collins Publishers New York.
[26] K. J. Friston et al 1995 Statistical Parametric M. aps in functional imaging: A general linear approach”. Human Brain Mapping. 2 (4): 189–210. [27] Galton F. 1885 “Anthropology. Opening Address” Nature 32:507-510.
[28] Correlation and regression The British Medical Journal 2017 www.bmj.com/about-bmj/resources-readers/…one/11-correlation-and-regression.
[29] Glannon W. 2007 “Bioethics and the Brain” Oxford University Press.
[30] R. G. Schulman “A philosophical analysis of neuroenergetics” 2011 Frontiers in Neuroenergetics 3/6:1-7.
[31] Friedrich Nietzsche. 12: 7 [60 Nachlass, KSA], Ἀναφορὰ ἀπὸ N. H. Parker and N. G. Karlsson 2006 Editorial “There are no facts, only interpretations” J. of Proteome Research v.5: 1291-1292.
[32] M. Farah 2013 “Responsibility & Brain Function”, In “Overview of Neuroethics”, 2013, University of Pennsylvania.
[33] E. O. Wilson “Consilience. The Unity of Knowledge” 1999 Random House New York.
[34] F. Collins (Ph.D. Γενετικῆς) «Ἡ Γλῶσσα τοῦ Θεοῦ. Ἕνας Ἐπιστήμονας δίνει Μαρτυρία γιὰ τὴν Πίστη» 2009 Ἐκδόσεις Παπαζήση. Τὴν Ἑλληνικὴ Ἔκδοση προλογίζει ὁ Καθηγητὴς Ἰατρικῆς Γενετικῆς στὸ Universite de Geneve Σ. Ε. Ἀντωναράκης (Ph.D. Γενετικῆς). [35] Darwin C. 1866 “The Origin of the Species” John Murray Publishing Co London.
[36] [Mendel G. J. 1866-1870 »Versuche über Pflanzenhybriden« Ostwalds Klassiker der Exakten Wissenschaften Band 121.
[37] π.χ. Ἐ. Γ. Σιδέρης στὴ σειρὰ Ἐπιφυλλίδων στὴν Ἡμερήσια Ἐφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ: Ἀναζητήσεις καὶ Ἐπιλογὲς Λευτέρη Σιδέρη. «Ὁ Ἄνθρωπος, ὁ Πίθηκος κι ὁ Θεός» 14.4.1985, «Ἡ Μελαγχολικὴ Ἀγωνία μιᾶς Ἀβέβαιης Ἠθικῆς». 21.10.1985, «Ἡ βία στοὺς δρόμους κι ὁ δρόμος τῆς βίας» 29.12.1985.
[38] Ι. McDougall et al 2005 “Stratigraphic placement and age of modern humans from Kibish, Ethiopia” NATURE 433:733-736.
Πηγή: Ἀκτῖνες 80 (2017) 123-136