Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας υπήρξε μεγάλη εκδήλωση ενδιαφέροντος για την παιδεία από επισκόπους, μοναχούς και δασκάλους του Γένους, υπήρξαν κήρυκες θερμοί τονίζοντας την αξία της παιδείας και παροτρύνοντας φορείς για την ίδρυση Σχολείων στην τότε σκλαβωμένη Ελλάδα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα πρόκειται η προτροπή του κληρικού οσίου Ευγένιου Γιαννούλη προς τον εθνικό ευεργέτη Μανωλάκη Καστοριανό για την ίδρυση σχολείου στο Αιτωλικό της Αιτωλίας. Σε αυτόν τον λόγο φαίνεται το πόσο σπουδαίο θεωρείται από τον άγιο η ύπαρξη ενός σχολείου σε μια απομακρυσμένη περιοχή.
«Θέλαμε και εμείς να συνδράμουμε με κάποιους Χριστιανούς φιλάρετους να χτιστεί μια μικρή σχολή στο χωριό της Αιτωλίας […] που λέγεται Ανατολικόν και τούτο το κάναμε για να μάθουν γράμματα τα παιδιά που έχουν πατεράδες φτωχούς, για να είναι πρώτο στη δόξα του Χριστού και στην υπηρεσία των μυστηρίων της Εκκλησίας και προς βοήθεια μικρή των Χριστιανών. Αν είναι να ανοίξει τέτοια μικρή πηγή σε αυτόν τον διψασμένο τόπο, θα κάνει πολλά καλά και θαυμάσια και προς το Θεό του ουρανού και της γης ευπρόσδεκτο θα είναι…».
Μικρή βοήθεια, μικρή πηγή, χαρακτηρίζει ο άγιος Ευγένιος την ίδρυση ενός σχολείου, μικρή αλλά ιδιαίτερα σημαντική καθώς θα μορφώσει τον λαό και θα διατηρήσει την πίστη και τα ιδανικά του.
Ένα επιπλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα προτροπής για την ίδρυση σχολείων είναι από τον επίσκοπο Μελέτιο, το οποίο αποτυπώνεται στην «Εκκλησιαστική του ιστορία» που τυπώθηκε το 1784 στη Βιέννη, μέσω αυτού έστελνε το μήνυμα του στο δούλο Γένος και παρότρυνε να κάνει σχολεία. Σε αυτό για να πείσει τον κόσμο δηλώνει ως υποχρέωση του χριστιανού και γενικά του ανθρώπου να δρα και να συνδράμει για την βοήθεια του Γένους. Συγκεκριμένα:
«Ο άνθρωπος όπου καθολικά πρέπει να ονομάζεται άνθρωπος, και όπου στοχάζεται ορθά και κατά Θεόν δεν πρέπει να είναι μόνο δια λόγου καλός αλλά έχει χρέος απαραίτητο και από τον Θεό και από την ίδια του φύση να είναι καλός και ωφέλιμος προς τον πλησίον του. Για αυτό το λόγο ας ξυπνήσει από τον βαρύτατο λήθαργο στον οποίον βρίσκεται καταβυθισμένος και ας εργαστεί πρόθυμα για την ωφέλεια του Γένους μας, που βρίσκεται σε μεγάλη ανάγκη μάθησης και σπουδής, με συνδρομή και βοήθεια για να γίνουν σχολεία με προκομμένους δασκάλους…».
Ο επίσκοπος Μελέτιος σημειώνει επιπλέον ένα πρόβλημα της τότε καθημερινότητας, ότι η ξενιτιά και η μετανάστευση των νέων για μάθηση στην Ευρώπη οδηγούσε στην απώλεια του ντόπιου μορφωμένου πληθυσμού και στην απόκλιση των νέων από τα ορθά δόγματα.
«…για να μαθητεύσουν οι νέοι που δεν έχουν τρόπο να σπουδάσουν… και έρχονται σε αυτά τα μέρη της Ευρώπης, όπου ζω, με μεγάλα έξοδα, και αποκλίνουν από τα ορθά δόγματα τους οι περισσότεροι, και καρποφορούν στα σωματικά, ζημιώνονται όμως στα ψυχικά. Αν όμως επιμεληθούμε να έχουμε τα αναγκαία σπουδαστήρια στους τόπους μας, μεγάλη θα είναι η ωφέλεια από την προκοπή του Γένους μας. Διότι έχοντας αυτούς τους τρόπους οι νέοι μας, βοηθώντας στα μαθήματα ο ένας τον άλλον, μπορεί το Γένος μας σιγά-σιγά να αποκτήσει ξανά την πρωταρχική του δόξα. Για να μην είναι πάντα στο έλεος των αλλογενών, όπως είναι σήμερα. Επειδή η σπουδή και η μάθηση είναι στον άνθρωπο το πλέον καλύτερο και τιμιότερο πράγμα σε όλον τον κόσμο…».
Τέτοια υψηλή υπόληψη για την παιδεία είχαν και άλλοι κληρικοι, και πίστευαν πως η ύπαρξή της στο σκλαβωμένο Ελληνικό χώρο θα επανέφερε την δόξα του Γένους. Πίστευαν ακόμη, ότι η μόρφωση θα ήταν αυτή που θα διατηρούσε τους Έλληνες πιστούς στα ιδανικά τους, την χριστιανική αλήθεια.
Επιμέλεια: Α.Σ.
Πηγή: Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΔΕΛΦΟΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΩΝ Η «ΖΩΗ», ΑΡΧΙΜ. ΙΩΑΝΝΟΥ ΑΛΕΞΙΟΥ (σελ.16,18-19)